کشوری که زمام امورش به دست عقلای قوم نباشد و نتواند روابط صحیحی با دیگر کشورها برقرار کند، روشن است که دیر یا زود دچار انواع مشکلات و بهم‌ریختگی و آشوب می‌شود.
از کسی شنیدم که از قول مرحوم علامه حسن‌زاده آملی نقل می‌کرد که مراد از «حجت» در حدیث «لولا الحجة لساخت الارض باهلها» عقل است.
راستی اگر عقل نبود، دنیا فقط یک دیوانه‌خانه بود و بس!
همان‌گونه که انبیاء و اولیاء حجت ظاهری هستند، عقل هم طبق روایات حجت باطنی است.
واقعاً اگر عقل نباشد نظام اجتماعی بشر در زمین دچار تزلزل می‌شود و بهم می‌ریزد.
زمین در اینجا یعنی اهل زمین، نه کوه و جنگل و دریا.
چنانکه معنای هلاکت قریه‌ها در قرآن، اهل قریه‌هاست، نه ساختمان و در ودیوار آن‌ها!
فقدان عقل واقعاً جامعه را به انواع فساد و تباهی می‌کشاند.
از طرفی هم وجود انبیاء، اولیاء، صالحان، خردورزان در هر طبقه‌ای مایۀ مدیریت صحیح فکری و فرهنگی و آنگاه سیاسی و اقتصادی و نظامی می‌شود.
کشوری که زمام امورش به دست عقلای قوم نباشد و نتواند روابط صحیحی با دیگر کشورها برقرار کند، روشن است که دیر یا زود دچار انواع مشکلات و بهم‌ریختگی و آشوب می‌شود.
هر یک از پیشوایان صالح در هر زمانی مصداقی از مصادیق حجت بر مردمان زمان خویش‌اند.
حجت‌های معصوم البته جایگاه برتری در زمان خود داشته و نقش مؤثرتری ایفا نموده اند.
اما در همۀ جوامع بشری غیر از عقل، انسان‌های صالح و مدیر و خیرخواه و آگاه به زمان هم که در واقع اولوالالباب به شمار می‌آیند، می‌توانند برای قوم و ملت خود حجت به حساب آیند.
بلکه هر عالمی نسبت به مردمان غیرعالم حجتی به حساب می‌آید.
حجت برای سامان دادن به وضعیت مردمی است که در این کرۀ خاکی زندگی می‌کنند نه حجت بر کهکشان‌ها و سیاه‌چاله‌های در حال کشف که میلیاردها سال نوری با هم فاصله دارند.
انبیاء حجت هستند؛ چون پیام‌های خالق انسان را به انسان خاکی در جهت بهسازی اعتقادی، اخلاقی و عملی می‌رسانند.
امامان و ادامه‌دهندگان راه انبیاء حجت‌اند، چون مردم را با مکتب پیامبران آشنا می‌کنند.
مصلحان عقلای قوم و دانایان دلسوزان نیز برای توده‌ها حجت هستند چون به آنان راه و رسم زندگی می‌آموزند.
وقس علیهذا باب فعلل و تفعلل و...
استاد محمدعلی کوشا
