60 نفر از دانشمندان و مشاهیر، زمانی آخوند بودند اما بعداً از حوزه منفک شده و به دانشگاه یا کارهای غیرحوزوی حوزوی روی آورده‌اند.
دانشمندان و نام‌آورانی که قبلاً آخوند بوده‌اند (ملاک انتخاب این افراد، توجه بر انفکاک آنان از حوزه و روی‌آوری به دانشگاه یا کارهای غیرحوزوی است، وگرنه افراد مکلّای حوزوی که هم‌اکنون نوعی ارتباط با حوزه دارند بسیارند):
- سید حسن تقی‌زاده (ادیب، تاریخ‌شناس و سیاستمدار)
- سید احمد کسروی (زبان‌شناس، مورخ و نویسنده)
- علی دشتی (سیاستمدار و نویسنده)
- بدیع‌الزمان فروزانفر (ادیب، مصحح و نویسنده)
- ابوالقاسم عارف قزوینی (موسیقیدان و شاعر)
- محمدرضا شفیعی کدکنی (ادیب، مصحح و نویسنده)
- محمد مجتهد شبستری (واعظ، نویسنده، فیلسوف و نظریه‌پرداز)
- دکتر سید جعفر شهیدی (ادیب، مجتهد و تاریخدان)
- محمدتقی ملک‌الشعراء بهار (ادیب، سیاستمدار، شاعر و روزنامه‌نگار)
- دکتر ابوالقاسم گرجی (حقوقدان، نویسنده و مجتهد)
- دکتر مهدی محقق (ادیب، مصحح و فیلسوف)
- دکتر محمدجعفر لنگرودی (حقوقدان و نویسنده)
- محمود شاهرخی (ادیب و شاعر معاصر)
- حسین پناهی (بازیگر سرشناس سینما)
- سرهنگ محمود مجتهدی گروسی (از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری یزدی؛ متخصص در هیپنوتیزم و تسخیر ارواح)
- علامه محمد قزوینی (ادیب، مصحح و کتابشناش)
- دکتر عبدالجواد فلاطوری اصفهانی (فیلسوف)
- عبدالحسین حائری (کتابشناس نسخه‌های خطی و مجتهد)
- عبدالحمید بدیع‌الزمانی کردستانی (ادیب ممتاز و استاد کم‌نظیر)
- علامه محمد فرزان (ادیب ممتاز و ناقد برجسته)
- ابوالقاسم پاینده (نویسنده، مترجم نامدار، صاحب ترجمه قرآن و دیگر آثار)
- زین‌العابدین رهنما (نویسنده نامدار و مترجم قرآن کریم)
- علامه سید جلال‌الدین همایی اصفهانی (ادیب، شاعر، نویسنده و مجتهد)
- محمدرضا حکیمی (نویسنده، ادیب و مجتهد)
- سید جلال‌الدین تهرانی (عضو شورای سلطنت)
- سید ضیاءالدین طباطبائی (سیاستمدار مشهور)
- سید مصطفی حسینی طباطبائی (مفسر و مجتهد)
- حبیب‌الله نوبخت شیرازی (صاحب تفسیر دیوان دین، شاعر و سیاستمدار)
- دکتر عباس زریاب خوئی (به تمام معنا علامه، فیلسوف، فقیه، استاد تاریخ و زبان‌شناس)
- میرزا کوچک‌خان جنگلی (آزادی‌خواه بزرگوار)
- دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی (واعظ، نویسنده و فیلسوف)
- دکتر ابوالقاسم امامی (ادیب و مترجم قرآن به فارسی سره)
- دکتر محمود مهدوی دامغانی (نویسنده، ادیب و مترجم)
- دکتر احمد مهدوی دامغانی (ادیب و مترجم)
- دکتر محمود شهابی خراسانی (مجتهد بزرگ و صاحب کتاب ارزنده «ادوار فقه» که مرحوم استاد آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی او را همردیف مراجع ثلاث - گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی در قم - می‌دانست)
- دکتر سید علی موسوی بهبهانی (هم‌بحث و هم‌حجره آیت‌الله مشکینی و حقوقدان)
- سید محمد تدین (از رجال سیاسی عصر پهلوی)
- حاج‌آقا رضا رفیع (از رجال سیاسی عصر پهلوی)
- دکتر سید جعفر شعار (استاد زبان فارسی)
- دکتر اکبر ایرانی قمی (مدیر نشر میراث مکتوب)
- دکتر منصور طباطبائی (استاد زبان فارسی)
- دکتر محمدرضا ابن‌الرسول (استاد در زبان و ادبیات عرب)
- علی رفیعی (محقق، کتابشناس و صاحب کتاب«شیفتگان کتاب»)
- عبدالرحمان شرفکندی - هژار - (مترجم قانون بوعلی سینا و صاحب فرهنگ فارسی به کردی)
- دکتر ناصر کاتوزیان (حقوقدان بزرگ)
- محمدتقی شریعتی (مفسر و ادیب)
- دکتر فضل‌الله صلواتی (محقق، شاعر و نویسنده)
- دکتر محمدجواد مشکور (محقق، ادیب و نویسنده)
- دکتر یحیی یثربی (استاد فلسفه)
- دکتر علی‌رضا فیض (مجتهد و استاد حقوق)
- دکتر علی شریعتمداری (استاد فلسفه و امور تربیتی)
- دکتر غلامرضا جمشیدی‌نژاد اول (کتابشناس و استاد ادبیات عرب)
- محمدعلی علامه وحیدی (سناتور در رژیم پهلوی)
- احمد مفتی‌زاده (ادیب، نویسنده و فعال سیاسی)
- ناصر سبحانی (ادیب و نویسنده در کردستان)
- غلامحسین کرباسچی (شهردار اسبق تهران)
- دکتر حامد ناجی اصفهانی (عرفان‌پژوه و موسیقى‌شناس)
- دکتر علی کرباسی‌زاده (استاد در فلسفه)
- دکتر محسن محمدی فشارکی (کتابشناس)
- وحید دستگردی (مصحح، ادیب و نظامی‌شناس)
و ده‌ها نفر دیگر که بُن‌مایه‌های علمی‌شان را از حوزه‌های علمیه نجف، قم، مشهد، کردستان، شیراز و تبریز برگرفته‌اند!
ضمناً مراد من از «بن‌مایه‌های علمی» کسانی که در حوزه‌ها تحصیل کرده‌اند، همان متون حوزوی شامل:
- ادبیات (صرف، نحو، لغت و اشتقاق)
- علوم بلاغی (معانی، بیان و بدیع)
- منطق
- فقه و اصول
- کلام و فلسفه
- تفسیر قرآن
- تاریخ
- حدیث و رجال
- و گاه عرفان است.
البته در حوزه‌های قدیم؛ «هیأت و نجوم»، گاه «ریاضیات قدیم»، «طب قدیم» و حتی به طور خصوصی «علوم غریبه» و «موسیقی» نیز تدریس می‌شده است که این‌ها پایه‌های اکثر علوم انسانی را تشکیل می‌دهند.
استاد محمدعلی کوشا
