حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره ترجمه قرآن حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا به صورت پیغام شفاهی فرمودند: «ترجمه بسیار خوبى است. سلام و تشکر مرا به مترجم ابلاغ کنید. من در این ماه مبارک رمضان، تلاوت قرآنم را بر اساس این ترجمه قرار داده‌ام. هم ترجمه و هم پانوشت‌ها خیلى خوب است.»
به گزارش وبگاه اطلاع‌رسانی استاد کوشا به نقل از روزنامه پیام قم، کتاب آسمانى قرآن مجید هویتى ماندگار در همه عرصه هاى زندگى جامعه مسلمان بشمار آمده و اعتقاد راستین و همیشگى به آیات و نشانه هاى موجود در آن وجود داشته و همواره از سوى اقشار در ادوار و زمان هاى مختلف مورد حمایت، دفاع و عمل به تمام هستى و وجود آن قرار گرفته است.
این کتاب آسمانى در میان تمام مسلمانان از ایرانیان تا جامعه عرب و غیر عرب از جایگاه خاص و ممتازى در عمل و دفاع برخوردار بوده و همگى به این وحى اللهى اعتقاد همه جانبه و قلبى داشته و به آن عمل مى نمایند.
شناخت بیشتر این کتاب و معجزه بزرگ آسمانى، ترجمه آیات آن از اهمیت ویژه اى از ادوار گذشته تا کنون برخوردار بوده است و بسیارى از اندیشمندان، صاحب نظران، مجتهدان، پژوهشگران به عنوان مترجمان بزرگ سعى وافرى در معرفى جامع و کامل تر متن هاى موجود در قرآن کریم در جهت خدمت بیشتر به جامعه و بهره مندى بهتر از این هدیه اللهى انجام داده اند و ترجمه هاى صورت گرفته از قرآن کریم به زبان فارسى با نظرات و انتقاداتى نیز در راستاى بهره مندى بیشتر همراه بوده است و تلاش همه آنها در جهت ارائه تصویرى جامع و بهتر از این ترجمه ها و خدمت به جامعه بوده است.
ترجمۀ قرآن کریم به زبان هاى گوناگون به ویژه زبان فارسى یکى از ضرورت هاى فرهنگى جامعه و عصر فعلى ما است و مهمّترین رسالت یک مترجمِ آگاه نیز شناختِ قرآن و شناساندنِ آن با شیوهاى گویا و رسا براى همگان است.
امروزه با توسعۀ چشمگیر علوم انسانى، ارتباط تنگاتنگ فرهنگ ها و تأثیر و تأثّر آن ها بر اذهان و اندیشه ها، رشد روز افزون ارتباطات، القاى شبهات به شیوه هاى گوناگون و خُرده گیری هاى دانشورانى بر قرآن در سرتاسر جهان بر آیات الهى از سر استفهام یا اغَراض سوء ضرورتِ تفهیمِ کلامِ الهى را روز به روز نمایان تر می سازد.
ازاین رو پیگیری هاى لازم براى ارائۀ ترجمه هاى صحیح، دقیق و منطبق بر متن قرآن که از روانى نثر و گویایى مفهوم نیز برخوردار باشد، از اولویت هاى قرآن پژوهى دوران معاصر است که تلاش هاى درخورد توجه و قابل قبولى نیز در این زمینه صورت گرفته است.
ترجمه هاى خوبى از کتاب آسمانى انجام گرفته و مورد قبول و حمایت بزرگان در حوزه دین از مدرسان در حوزه تا مراجع عظام تقلید نیز بوده است. اما در سالیان گذشته از سوى حجت الاسلام و المسلمین محمدعلى کوشا پژوهشگر علوم قرآنى و منتقد ترجمه هاى قرآنى ترجمه براى قرآن صورت گرفته و به اتمام رسیده است که از موارد خاص و درخور توجه و نوینى در مقایسه با دیگر ترجمه ها برخوردار بوده است که این نوع از ترجمه در ارتباط با آیات قرآن با توجه و نظر رهبرى معظم انقلاب نیز مواجه شده و ترجمه قرآنى انجام شده از سوى استاد کوشا از این نظر اهمیت ویژه نیز یافته است که حضرت آیت الله خامنه اى از آن به نیکى یاد نموده و اعلام کرده اند که در ماه رمضان و در جلسات قرآنى و تلاوت مورد استفاده و نظر ایشان قرار گرفته است و خبر آن نیز از سوى این پژوهشگر معروف در حوزه دین و ترجمه متون قرآنى در اختیار روزنامه پیام قم قرار گرفت.
به لحاظ اهمیت این موضوع و در راستاى بررسى اهمیت ترجمه صورت گرفته براى قرآن و روش و مبانى ترجمه هاى صورت گرفته از این نوع از ترجمه جدید و سایر موارد گفت و گویى با حجت الاسلام و المسلمین استاد محمد على کوشا (عضو ارشد مجمع محققین حوزه) صورت گرفته است و این محقق و مدرس با بیان این مطلب که ترجمه قرآنى در حد اینکه مردم بفهمند قرآن چه مى گوید معتقد است که «در حوزه علمیه و مترجم آیات قرآنى بر این موضوع و نکته مهم تاکید دارند که میتوان آن را ترجمه کرد. ترجمه نمى تواند مثل خود قرآن معجزه باشد ولى میتواند شاهکار باشد. گاهى یک ادیب مى تواند نثر را اوج بدهد.»
ذیلاً متن کامل گفت و گوى صورت گرفته جهت استفاده خوانندگان مى آید:
در ارتباط با اهمیت ترجمه قرآن و جهت بهره مندى مردم مطالبى بفرمائید؟
ترجمه قرآن کریم به زبان هاى گوناگون به ویژه زبان فارسى یکى از ضرورت هاى فرهنگى عصر ماست و مهمترین رسالت یک مترجم آگاه نیز شناخت قرآن و شناساندن آن با شیوهاى گویا و رسا براى همگان است. امروزه با توسعه چشمگیر علوم انسانى ارتباط تنگاتنگ فرهنگها و تأثیر و تأثر آن ها بر اذهان و اندیشه ها، رشد روزافزون ارتباطات، القاى اشکالات و شبهات به شیوه هاى گوناگون و خُرده گیرى هاى دانشورانى بر قرآن در سرتاسر جهان بر آیات الهى از سر استفهام یا اغَراض سوء، ضرورت تفهیم کلام الهى را روز به روز نمایان تر مى کند. از این رو پیگیرى هاى لازم براى ارائه ترجمه هاى صحیح، دقیق و منطبق بر متن قرآن که از روانى نثر و گویایى مفهوم نیز برخوردار باشد، از اولویت هاى قرآن پژوهى دوران معاصر است.
چرا این تصور وجود دارد که ترجمه قرآن دشوار است؟
دشوارى ترجمه قرآن نسبت به متون عربى، بیش از آن چیزى است که در بدو امر تصور مى شود؛ زیرا مترجم با کلامى روبه‌روست که از جهت لفظ، محتوا، چینش کلمات و ترکیب جملات، نظیرى را براى آن نمى توان یافت؛ یعنى به تمام معنا معجزه و سبک و سیاق آن، آموزه ادب و هنر و الگوى ادیبان و هنرمندان در عرصه فصاحت و بلاغت فصیحان و بلیغان است، به گونه اى که ادبیات آن فراتر از هر ادبى و هنرنمایى آن پرجلوه تر از هر هنرى است؛ چنان که در کمترین لفظ، بیشترین معنا و در کوتاه ترین جمله، پربارترین و ژرف ترین مفهوم را گنجانده است.
مترجم قرآن باید چه ویژگی هایى داشته باشد؟
مترجمى که آگاه به فنون و راز و رمز قرآنى باشد، ظرف دانش محدود خود را در برابر کلام خداى نامحدود، چنان کوچک و ناتوان مى بیند که در بهُت و حیرت فرو مى رود. نازل ترین تشبیه براى این کار، گنجاندن اقیانوس در کوزه است. ولى با این وصف باید گفت: «آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر تشنگى باید چشید»؛ از این رو، مترجمِ ادیب و هنرشناس با توجه به توسعه زبان و تعالى اندیشه، مى تواند کم و بیش، ترجمان چنین متن مقدس پر بار و برى باشد و با الهام از ظرافت ها و زیبایى هاى آن، تا حد امکان، بر ظرافت و زیبایى زبان مقصد بیفزاید که طبعاً چنین روندى در طول زمان، سیر تکاملى خود را به تدریج طى کرده و زمینه بهره بردارى از قرآن کریم را براى نسل ها بیشتر و بهتر فراهم خواهد کرد.
مدتى است که ترجمه قرآن شما هم آماده چاپ بوده و تمام شده است. درباره ویژگی هاى آن بگویید؟
در این ترجمه که در مؤخره آن، اشاره کوتاهى به سیر تاریخى ترجمه هاى قرآن، اصول و مبانى ترجمه خود داشته ام و امیدوارم کارى که سالیانى چند درباره آن اندیشیده و تحقیق کرده و در قالب جلسات ترجمه قرآن در حوزه علمیه قم با حضور دانشورانى فرهیخته، در ضمن تدریس، بحث، نقد و نظر در طول نزدیک به 10 سال آن را به سامان رسانده، در اختیار همگان قرار دهم، تا گامى به پیش در فن ترجمه پژوهى قرآن کریم به حساب آید و قرآن خوانان را به سوى قرآن دانى، رغبت و معرفت افزاید.
با توجه به اهمیت فوق العاده قرآن کریم، ترجمه آن که امرى بس عظیم و خطیر است، از عهده هر کسى بر نمى آید. بلکه شرایطى خاص، نیاز دارد که عمده آن عبارتند از آشنایى کامل با دو زبان مبدأ و مقصد، توانایى در ارائه نثرى استوار، آشنایى با تفسیر و علوم قرآنى، آشنایى اجمالى با علم فقه و آگاهى صحیح از علم کلام و تاریخ.
ترجمه شما چطور شکل گرفت و چه مراحلى را طى کرد؟
در روزهاى آغاز جوانى که در جلسات قرائت و تجوید قرآن شرکت داشتم تا زمانى که بحث هاى حوزوى ادبیات، فقه، اصول، کلام، حدیث و تفسیر را با جدیت پیگیر شدم، روز به روز اهمیت فهم قرآن و نقش پایه اى آن در شناخت معارف دین، در نگاهم بیشتر مى شد و به درستى دریافتم که اساس و پایه دین اسلام، قرآن کریم است و حتى حجیت سنت و حدیث هم مستند به دستور و حکم قرآن است.
شناخت دقیق علوم اسلامى نیز مبتنى بر فهم صحیح قرآن خواهد بود و عموم مردم نیز معمولاً از راه ترجمه، به مفاهیم قرآن پى مى برند، چنان که همه فرهنگ ها از راه ترجمه به همدیگر پیوند مى یابند. در ابتداى تحصیلات حوزوى، در میان کتاب هاى درسى ادبى، کتاب «مُغنى اللبّیب» ابن هشام انصارى که به بیش از 2500 آیه از قرآن استشهاد کرده، زمینه و انگیزه ترجمه قرآن را در ذهنم ایجاد کرد و از آن پس در هر بحث و درسى که به آیه اى بر مى خوردم، ترجمه دقیق آن با موازین ادبى برایم در اولویت قرار داشت.
البته پیش از آن نیز کثرت مطالعه و علاقه شدید من به زبان و ادب فارسى، زمینه گرایش مرا به سوى ادب قرآن فراهم کرده بود، تا اینکه پس از فراغت از پایه هاى سطوحِ حوزوى و سال ها شرکت و مباحثه در دروس استدلالى سطح عالى، روزبه‌روز دلبستگى ام به قرآن و فهم دقیق آن بیشتر میشد و در ضمن مطالعه ده ها تفسیر از گذشته تا کنون، بررسى ترجمه هاى قرآن کریم را از قرن چهارم تا آغاز قرن پانزدهم هجرى قمرى در برنامه کار خود قرار دادم. نتیجه مطالعات و بررسى ترجمه ها، مرا به نگارش نقدهاى متعدد بر ترجم ههاى گوناگون واداشت، به ویژه نقد ترجمه هاى مترجمانِ گرانقدر و نامدارى همچون استاد عبدالمحمد آیتى، ابوالقاسم امامى، مصطفى خرمدل، محمدمهدى فولادوند، بهاءالدین خرمشاهى، حجت الاسلام سید على نقى فیض الاسلام، ناقد نامدار حسین استادولى، سید على موسوى گرمارودى و تعدادى دیگر از فرهیختگان، مرا به عرصه نقد بیشتر کشانید و سرانجام، مجموعه نقدهاى چاپ شده نگارنده در مجلات گوناگونى، چون میراث جاویدان، ترجمان وحى و بینات، در کتابى با عنوان «پژوهشى در ترجمه هاى برتر قرآن کریم» چاپ و منتشر شد.
برگزارى کلاسهاى ترجمه قرآن هم در راستاى همین ترجمه قرآن بوده است؟
پس از انتشار کتاب هاى «ترجم ههاى ممتاز قرآن در ترازوى نقد»، «پاسخ به شبهات قرآنى در اینترنت» و «مفردات قرآن» توجه قرآن پژوهان و مترجمان به آثارم معطوف و همزمان کلاس هاى فن ترجمه و تفسیر قرآن در مراکز استان ها براى طلاب نخبه برگزار شد و حضورم به عنوان مدرس در آن کلاس ها، انگیزه پایه گذارى کلاس ترجمه قرآن در حوزه علمیه قم را به ذهنم متبادر کرد و همین امر سبب شد که رسماً ترجمه قرآن را در حوزه علمیه قم براى جمع معدودى از طلاب و دانشگاهیان پایه گذارى کنم.
با توجه به اینکه هر مترجمى باید اصول و مبانیاى براى ترجمه خود داشته باشد، شما چه اصول و مبانى را رعایت کرده اید؟
مراد از «اصول» در این ترجمه، ضوابط و قوانین فن ترجمه است که مترجم تلاش کرده در حد امکان آن ها را مراعات کند؛ و مراد از «مبانى» سبک و شیوه اى است که مترجم در برگردانِ آیات در ترجمه به کار بسته و بر اساس شیوه اجتهادى خود به آن ملتزم و پایبند بوده است، اگرچه ممکن است دیگران نظرى متفاوت داشته باشند. در این ترجمه، ضوابط ترجمه مانند اصلِ انتقال پیام متن از زبان مبدأ به زبان مقصد که لازمه آن، توجه به دو عنصر ادب و هنر با همه شرایط مربوط به آن است، رعایت شده است.
از آنجا که این ترجمه در میان انواع پنجگانه ترجمه (تحت اللّفظى، تطبیقى، تفسیرى، مضمونى و منظوم) از نوع دوِم آن یعنى تطبیقى یا انطباقى است و تلاشم بر این بوده که حتى الامکان حجم ترجمه بیش از حجم متن نباشد، و نکاتِ توضیحى لازم در پانوشت جاى گیرد. در این ترجمه، وفادارى به متن قرآن کریم، یک اصل است و در عین حال رعایت نثر معیار در سرتاسر آن مدنظر بوده و مترجم تلاش کرده است که نثرى خوشخوان، گویا و روان ارائه دهد.
تعدادى از واژه ها و جملات قرآنى که بیشتر جنبه اصطلاحات قرآنى دارد و در فارسى جا افتاده و با همان تعابیر قرآنى در فارسى شناخته شده اند، به ترجمه آن ها اقدام نشد؛ مانند غیب، ایمان، کفر، نفاق و شرک و آیه »إنِاَّ لِلهِّ وَإنِّا إلِیَهِ رَاجِعونَ» و «سُبحانکَ اللهَّمَّ». از آنجا که شمارى از واژگان قرآنى، بارِ معنایى چندگانه دارند و جایگزین یک واژه فارسى، آنگونه که باید و شاید بار معنایى آن را برنم ىتابد، در چنین مواردى از دو واژه معادلى معطوف به هم استفاده شده است، مانند: کلمه «ولىّ» و «طیّبات» که گاهى چند معادلِ معطوف به هم مى طلبد.
به آیات یا واژگانى که اَحیاناً متحمل چند معنا هستند و در ترجمه و تفسیر آن ها اختلاف وجود دارد، در پانوشت به صورت کوتاه اشاره شده است. همچنین همه مقدّرات یا محذوفات کلام که لازمه ایجاز قرآن است در میان کروشه و گاه مرجع ضمیر یا احیانا مراد آیه در میان پرانتز با قلم کوچکتر، درج شده است. ممکن است آن دسته از خوانندگان که نقدهاى مترجم را بر شمارى از ترجمه ها ملاحظه کرده اند، در مواردى خاص دریابند که نظر مترجم با نقدهاى پیشینم همخوان نیست، مانند قرار گرفتن فعل مضارع در جواب امر و آوردن یا نیاوردن «تا» در چنین مواردى، قطعاً عدول مترجم که در مقام تحقیق بیشترى بوده از نظر سابقش امرى طبیعى است و لزوماً چنین نیست که پس از گذشت سالیانى چند، در مواردى بر همان نظر قبلى خود باقى مانده باشم.
در ترجمه جدیدم همچنین تمام واوها حتى واوهاى استیناف و در اکثر موارد ادات تأکید قرآنى در این ترجمه انعکاس یافته است؛ اما اگر در یک آیه چندین ادات تأکیدى تکرار شده باشد. مترجم، نظر به رعایت قالب زبانِ فارسى و حفظ ظرافت و زیبایى کلام، یک مورد و در نهایت دو مورد از تأکیدات آیه را منعکس کرده است. در موارد معدودى مانند آیه 30 سوره بقره و 35 و 36 سوره آل عمران از ترجمه «إنَّ» بعد از فعل «قالتْ» به سبب عدم جایگاه آن در زبان فارسى، صرف نظر شده است. هرچند که در فارسى به طور معمول، معادلِ حرف «فاء» کلمه «پس «آورده مى شود، اما مترجم در این مقام با توجه به موقعیت آن در کلام، معادل هایى نظیر «و» ،«باز» و «آنگاه» و امثال آن آورده است تا از «پس»هاى مکرر نازیبا پرهیز کرده باشد.
جناب کوشا مطلع شدیم که ترجمه هاى صورت گرفته از سوى جنابعالى در ارتباط با آیات قرآن کریم مورد مطالعه و نظر مثبت رهبر معظم انقلاب نیز قرار گرفته و درباره ترجمه هاى شما از قرآن کریم صحبتى داشته اند، در این زمینه اگر مطلبى هست بفرمائید؟
بله، همینطور است و این ترجمه ها در حوزه قرآن و این کتاب آسمانى که همراه با ارائه نظرات مثبت فراوانى درباره آن بوده است از سوى حضرت آیت الله خامنه اى رهبرى نظام نیز مورد عنایت و پسند و توجه خاص قرار گرفته است و ایشان به صورت پیغام شفاهی فرمودند: «ترجمه بسیار خوبى است. سلام و تشکر مرا به مترجم ابلاغ کنید. من در این ماه مبارک رمضان، تلاوت قرآنم را بر اساس این ترجمه قرار داده ام. هم ترجمه و هم پانوشت ها خیلى خوب است.»
