امام‌حسین(ع) یک اصلاح‌طلب به معنای واقعی آن است و اصلاح‌طلبی ایشان از واضحات است.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی استاد کوشا به نقل از خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، ۱۳۷۹ سال از عاشورای سال ۶۱ هجری‌قمری می‌گذرد. عاشورا، تنها یک حادثۀ تاریخی مربوط به یک دوره و مکان خاص نبود؛ بلکه یک گفتمان و مکتب آگاهی‌بخش، هدایت‌بخش و انسان‌ساز است که پیام آزادی و حفظ کرامت انسان را برای همۀ عصرها و نسل‌ها تداعی می‌کند. در متن این واقعه، ارزش‌ها و عناصر برجسته‌ای نظیر اخلاق، آزادی، کرامت انسانی، معنویت، شجاعت، عزت، ظلم‌ستیزی و... جای گرفته که این عناصر و مؤلفه‌های مهم، واقعۀ عاشورا را از دیگر رویدادهای تاریخی متمایز کرده و به آن یک هویت جهانی بخشیده است.
گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا دربارۀ «پیام‌های عاشورا برای انسان، جامعه و امروز» را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا: اگر بخواهیم بر اساس رویکرد قرآنی، انسانی و اخلاقی واقعۀ عاشورا را مورد بررسی قرار دهیم، مهمترین پیام‌های این واقعه که می‌تواند در سطح جهانی و برای مخاطب غیر مسلمان کارساز و تأثیرگذار باشد، چیست؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: باید در فلسفۀ قیام و اهداف بلند امام‌حسین(ع) جستجو کنیم که در یک عبارت خلاصه می‌شود و آن احقاق حق است؛ البته این کلمه کلی بوده و احتیاج به تفسیر دارد. بزرگترین پیام عاشورا برای دنیای امروز، اولاً درس آزادی‌خواهی، ثانیاً عدالت‌جویی و ثالثاً ارائه اخلاق انسانی است.
ایکنا: امام‌حسین(ع) می‌فرمایند: «اگر دین ندارید، آزاده باشید». به این سخن در منابع مختلف اشاره شده است و در واقع به امری اخلاقی تأکید می‌کند. فکر می‌کنید تفسیر این سخن امام(ع) چیست؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: این جمله نشانگر این است که انسان باید به فطرت انسانی‌اش بازگردد، چون انسان فطرتاً موجودی کمال‌جو و خیررسان است، ولی تعلقات دنیوی در اشکال گوناگون به تدریج فطرت پاک انسانی را پوشانده و تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. چه بسا انسان به خاطر تعلقات دنیوی حقیقت را زیر پا می‌نهد و برای تأمین منافعش فرصت‌طلبی کرده و خلاف آزادی و آزادگی رفتار می‌کند. اینجاست که امام‌حسین(ع) می‌فرمایند اگر پایبند به مقررات دین الهی نیستید، آزاده باشید، یعنی فطرت انسانی‌تان را حفظ کنید. صرف‌نظر از اینکه دین چه می‌گوید، انسان که هستید، انسانیت شما چه می‌گوید؟ انسانیت انسان می‌گوید: من موجودی کمال‌جو و خیررسان هستم به همین جهت است که می‌گوید اگر دین ندارید، لااقل آزاده باشید. یعنی حداقل به چارچوب انسانی خود و روابط انسانی انسان با انسان نگاه کنید که اگر این کار را انجام دهید، مشکل شما حل خواهد شد.
ایکنا: آیا می‌توان از این سخن امام(ع) این‌گونه برداشت کرد که اخلاق امری فرا دینی است؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند دین برای این است که عقول انسان‌ها را شکوفا سازد، بنابراین دین نازل می‌شود تا انسانیت انسان را احیا کند. قبل از توجه به چیستی و ماهیت دین و رسالت آن، باید توجه داشته باشیم که ما انسان با ویژگی‌های خاص خود هستیم، حقیقتاً کمال‌جو هستیم، به عنوان یک انسان دوست داریم که آسایش و آرامش داشته و از حقوق انسانی خاص خود بهره‌مند باشیم؛ بنابراین اخلاق جزء طبیعت انسان و پیشادینی است و دین فقط آنچه را که در ذات انسان قرار دارد، احیاء می‌کند. دین نصیحت کرده و رهنمود می‌دهد، ولی قبل از آن حقیقت و گوهر انسان با اخلاق انسانی توأم است.
اگر فرضاً دینی هم وجود نداشته باشد ـ که در جای خود باید تعریف جامع و کاملی از دین داشته باشیم ـ آن فطرت پاک و کمال‌جوی انسانی وجود دارد و اخلاق که رابطۀ انسان با انسان را تنظیم می‌کند، در نهاد بشر هست. دین فقط تبلیغ کرده و اخلاق طبیعی و انسانی را شکوفا می‌سازد؛ لذا اصل در وجود انسان، انسانیت است. امروز انواع و اقسام ادیان و مذاهب بر روی کرۀ خاکی وجود دارد، ولی قبل از همۀ آن‌ها انسانیت و فطرت انسان حاکم است و این‌ها بعداً شکل گرفته و نوعاً افراد دین خود را از پدرانشان به ارث برده‌اند. لذا باید انسانیت انسان را ملاک قرار دهیم، چون همه در انسانیت مشترکیم و اختلاف ذاتی و طبیعی نداریم، ولی در تفسیر دین دچار اختلاف هستیم و قرائت‌ها متفاوت است.
اتفاقاً چنانچه در دنیای پیشرفتۀ ارتباطاتی کنونی به انسانیت انسان برگردیم، بسیاری از مشکلات حل می‌شود. بیشتر مواد سی‌گانۀ حقوق بشر هم همین را می‌خواهد بگوید که به عنوان انسان حقوق یکدیگر را رعایت کنیم. در واقع بیشتر اصول اعلامیۀ حقوق بشر منبعث از فطرت انسانی انسان‌ها است.
ایکنا: با توجه به اینکه از آزادی‌خواهی، عدالت‌طلبی و اخلاق‌مداری به عنوان دستاوردها و پیام‌های واقعۀ عاشورا نام بردید، مصداق‌های این مقولات در جریان نهضت عاشورا را نیز بیان کنید.
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: آزادی‌خواهی یا عدالت‌جویی یا ارائۀ اخلاق انسانی در تمام حرکات و سکنات امام‌حسین(ع) و یاران‌شان مرحله به مرحله دیده می‌شود.
زمانی که امام(ع) در مدینه بودند و مورد تهدید قرار گرفتند که به زور از ایشان بیعت ستانده شود، زیر بار بیعت زور نرفتند. چون دیدند که او را محاصره کرده و می‌خواهند مانع حرکتشان شوند، به همین جهت طرح هجرت را در ذهن خویش پرورانده و از مدینه به مکه هجرت کردند. بعد از چهار ماه اقامت در مکه، چون دعوت کوفیان را دیدند، مسلم را برای حصول اطمینان به آنجا اعزام کردند. مسلم 40 روز در کوفه بود و گزارش کاملی تهیه کرد و چون زمینه را فراهم دید، برای امام(ع) پیغام فرستاد و امام(ع) به سمت کوفه حرکت کردند.
امام(ع) هیچ‌گاه تسلیم زور و قدرت فاسد نمی‌شوند و حتی زن و فرزندانشان را با خود همراه می‌کنند تا نشان دهند که سودای جنگ و ستیز ندارند، حرکت ایشان حرکتی اصلاحی در راستای دعوت مردم کوفه از آن‌حضرت(ع) بوده است. آری، امام(ع) نمی‌خواهند به زور کاری را پیش ببرند، بلکه می‌خواهند به درخواست مردم پاسخی مثبت داده باشند و این همان مردم‌سالاری است، یعنی ایشان اگر طالب حکومت هم باشند که قطعاً شایستۀ امر حکومت هم خود آن‌حضرت(ع) بودند، آن را با زور شمشیر نمی‌خواهند، بلکه از طریق زمینۀ فراهم شدۀ اجتماعی در قالب بیعت مردم می‌خواهند حکومت کنند.
معروف است که نامه‌های فراوان و متعددی به امام‌حسین(ع) نوشتند و چون امام(ع) زمینه را فراهم دیدند، حرکت کردند. همراه کردن زن و فرزندان نشان‌دهندۀ این است که امام(ع) نه می‌خواستند کودتا کنند و نه به زور شمشیر مسلط شوند، بلکه می‌خواستند از طریق آرای مردم و به درخواست آن‌ها زمینۀ حکومتی عادلانه را فراهم کنند.
ایکنا: در تاریخ آمده است که امام‌حسین(ع) کسی را مجبور به همراهی با خود نمی‌کنند.
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: بله، هیچ‌کس را مجبور به همراهی نمی‌کنند و در کمال آرامش حرکت خود را ادامه می‌دهند. کسی که می‌خواهد کودتا کند، معلوم است که زن و فرزند را با خود همراه نمی‌سازد، چون برایش دست و پا گیر خواهند بود. امام‌حسین(ع) به دعوت مردم پاسخ گفتند و می‌خواستند به حکومت ثابت کنند که تابع خواست مردم هستند.
با توجه به اینکه امام‌حسین(ع) زن و فرزندانشان را با خود همراه کردند، می‌توان گفت دنبال حرکت یا نهضتی اصلاح‌طلبانه بودند نه قیام به معنای حرکت مسلحانه و براندازانه از طریق زور و قوای نظامی. در واقع امام(ع) می‌خواستند تحولات اصلاحی از مسیر خواست آگاهانۀ خود مردم تحقق پیدا کند. بیعت‌ستانی از مردم توسط مسلم‌بن‌عقیل هم راهی از راهکارهای مسالمت‌جویانۀ آن‌حضرت(ع) بود.
اصلاً امام‌حسین(ع) خودشان بحث اصلاح‌طلبی را بیان فرموده و به زبان آورده‌اند: «انی لَم أَخرُج أَشِراً وَ لابَطراً وَ لا مُفسِداً وَ لا ظالِماً و اِنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ فِی امّة جدّی أُرِیدُ أَن آمُر بِالمَعرُوفِ وَ أَنهی عَنِ المُنکَرِ وَ أَسیرَ بِسیرَةِ جَدّی وَ أبی علی بن ابی طالب». این سخن امام گویای آن است که حرکت آن بزرگوار کاملاً مردم‌سالارانه و مسالمت‌جویانه بوده است و هرگز متوسل به زور نگردید. آری، حسین‌بن‌علی(ع) یک اصلاح‌طلب به معنای واقعی آن است. بنابراین، اصلاح‌طلبی امام‌حسین(ع) از واضحات است.
ایکنا: پس حرکت ایشان، قیام به معنای مصطلح امروز همراه با ساز و برگ نظامی نبوده است؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: بلی، هرگز آن‌حضرت(ع) متوسل به زور و قوای قهریه نشده است و قضایای بعد نیز هرچه بود، در مقام دفاع بوده است. یعنی من بی‌تفاوت نیستم، به درخواست مردم پاسخ مثبت دادم و حرکت کردم، حرکت من حرکتی اصلاحی و بر اساس عدل و داد است. در طول مسیر طی سخنانی به مردم آگاهی داده و می‌فرمایند: «به جان خودم قسم، امام و پیشوای راستین آن کسی است که به کتاب خدا عمل کند، راه قسط و عدل را در پیش گیرد، و تابع حق باشد و وجود خود را وقف فرمان خدا بگرداند».
این سخنان در منابع دقیقی مثل تاریخ طبری از قول امام‌حسین(ع) نقل شده است. زمانی که امام‌حسین(ع) با سپاه حربن‌یزید ریاحی در منزلی به نام شِراف روبه‌رو شدند، پس از اقامۀ نماز ظهر فرمودند: «ای مردم! اگر شما پروای الهی داشته باشید و حق را برای اهلش به رسمیت بشناسید، موجب خشنودی خدا خواهد شد و ما اهل‌بیت پیامبر به ولایت و رهبری مردم، شایسته و سزاوارتریم تا این مدعیان ناحقی که راه ستم و تجاوز را در پیش گرفته‌اند». این سخنان در تاریخ طبری نقل شده است.
زمینه و بستر اجتماعی قیام امام‌حسین(ع) بر اساس حرکت اصلاحی بوده و ایشان یک مصلح و اصلاح‌طلب واقعی بودند که می‌خواستند با هر نوع تبعیض، ظلم، فساد و نابرابری مبارزه کنند، ولی مبارزۀ ایشان کاملاً ریشۀ اجتماعی داشت و برآمده از خواست مردم بود. امام‌حسین(ع) نمی‌خواستند چیزی را به زور بر مردم تحمیل کنند و این نکته بسیار مهم است.
ایکنا: با توجه به اینکه در عصر گذار از سنت به تجدد زندگی می‌کنیم، انسانی که در این عصر زندگی می‌کند، چه ویژگی‌ها و خصوصیاتی دارد و چه خطراتی او را تهدید می‌کند؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: وقتی می‌گوییم مدرنیته و انسان مدرن، باید توجه داشته باشیم که یک‌سری حقایق ثابت وجود دارد که بُعد زمان آن‌ها را کمرنگ نمی‌کند و به بوتۀ نسیان و فراموشی هم نمی‌اندازد؛ مثل اینکه ضرب عدد دو در دو مساوی است با چهار؛ هزاران سال پیش هم همین بوده، امروز نیز دو ضرب در دو مساوی با چهار است و میلیاردها سال دیگر تا روز قیامت، دو ضرب در دو مساوی با چهار خواهد بود.
مدرنیته بیشتر از طریق روابط انسان‌ها با یکدیگر که به هم نزدیک شده‌اند، به وجود آمده است. قبلاً هر کس در هر شهر و دیاری که ساکن بود، آگاهی و اطلاعاتش در همان محدودۀ خاص خودش بود و از نقطۀ دیگر خبر نداشت. اما امروزه دنیا به دهکدۀ جهانی تبدیل شده که همگان با هم ارتباط دارند، بنابراین انسان‌ها از منظر ارتباطات، پیشرفته و مدرن شده‌اند، ولی این پیشرفت‌های اجتماعی، علمی و صنعتی مانع از این نیست که حقایق ثابت انسانی را نادیده بگیریم.
کار خوب در هر شرایطی و از هر کس سر بزند، خوب و کار بد در هر زمان و مکانی و از هر کس سر بزند، بد است؛ این همان اصل حسن و قبح ذاتی است.
ایکنا: به نظر شما چرا اهداف، آرمان‌ها و پیام‌های عاشورا آن‌گونه که باید و شاید به درستی در جامعه تبیین نشده است؟ چه موانعی در این راه وجود داشته و دارد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: بزرگترین خطری که جامعۀ امروزی را تهدید می‌کند، استحالۀ فرهنگی در قالب عرضۀ خرافات به نام دین و مذهب است. گاهی افرادی در قالب مداحی حتی ناخواسته خرافات را تبلیغ می‌کنند و فضای فرهنگی را آلوده می‌سازند. خرافات و مطالب غلط مثل این است که شما حوض آب زلال و روشنی داشته باشید و مقداری سم داخل آن بریزید، وقتی این کار را انجام دادید، تمام ماهی‌های داخل آن کشته می‌شوند. گاهی این سم‌ها، سموم فکری و فرهنگی و تحریف اذهان است. وقتی ملتی را با خرافه و نادانی از طریق شیوه‌های گوناگون خواب کنید، توسعۀ فرهنگی پیدا نمی‌‌شود و در نتیجه مردم توسری‌خور و خرافاتی می‌شوند و متأسفانه امروز در ایام محرم، مردمی که با عشق تمام می‌خواهند عزاداری کرده و مجلس عزای امام‌حسین(ع) را برپا کنند، این‌ها برای‌شان عادت شده و ترک عادت هم بسیار سخت است. گاه جوانی که شاید زیاد پایبند نماز و روزه هم نباشد، دوست دارد سینه بزند، زنجیرزنی کند! چرا؟ چون ما این‌ها را روشن نساخته و قانونی را هم برای سازماندهی آن‌ها از نظر فکری و فرهنگی وضع نکرده‌ایم.
امروز برخلاف هدف امام‌حسین(ع) در روز عاشورا، دسته‌جات عزاداری آلودگی صوتی زیادی ایجاد می‌کنند. آیا هدف امام‌حسین(ع) این بود؟ نتیجۀ قیام امام‌حسین(ع) این بود که طبل بزنند؟!
ایکنا: در واقع شور بر شعور غلبه کرده است؟
حجت‌الاسلام والمسلمین کوشا: اگر عواطف در مسیر صحیح خود هدایت نشود به کار گرفته نشود و از طرف دیگر تعقل را تقویت نکنیم، مصیبت به بار می‌آید.
اگر بخواهیم قیام امام‌حسین(ع) برای ما منتج به نتیجه شود، قطعاً باید در بُعد عاطفی درست و منطقی حرکت کنیم و در بعد عقلانی نیز درست گام برداریم.
